angaanga
1. (noun) skull, cranium.
E 22 ngā kōiwi motuhake o te angaanga o te tangata (RP 2009:348). / The human skull has 22 separate bones.
See also papa angaanga, papa o te angaanga
2. (noun) head.
He anganga nui tōna, he popoto ngā wae (TKM.MM 16/12/1862:26). / Its has a large head and short legs.
3. (noun) shell.
Whakamahia anō ngā angaanga hei kanohi mō ngā whakairo. Ko te kōngutu o te angaanga ka auahatia hei mahi pā kahawai. Whakairotia anō ngā angaanga hei puipuiaki (Te Ara 2012). / The shells are used for the eyes in carvings, and the lip of the shell was fashioned into a fishing lure. The shells are also decorated for jewellery.
Synonyms: kota, tīwarawara, kōwhaki, kotakota, anga
2. (noun) stone (of fruit), seed.
Ka tukia te hīnau, ka opehia ki roto ki te hītari, ka ruia; nā ka horo ngā kiko ki te kete pai, ko ngā nganga ki roto i te hītari (W 1971:53). / The hīnau berries are pounded, scooped into the sieve and shaken; so the flesh falls into the nice basket, while the stones remain in the sieve.
3. (noun) core (of a boil).
Ki te puta te nganga o te whēwhē ki waho, ka ora (W 1971:228). / If the core of the boil comes out you'll be fine.
4. (noun) shell, husk (of shell fish, fruit, etc.).
Kia maroke ngā pata raihi kātahi ka wakuwakua ngā nganga (PK 2008:514). / When the rice grains are dry the husks are removed.
kotakota
1. (noun) shell (of pipi, etc.).
Ko ngā takiwā i waenganui o ngā wai, kōmā tonu, nō ngā rongoā i roto i aua wai. Ko te āhua o taua mea mā me te kotakota tio, toheroa noa e tahuna nei ki te ahi (MM.TKM 10/4/1851:3). / The area in the middle of the pool was whitish because of the healing elements in those pools. That white thing looked like an oyster, or a toheroa shell that is burnt in the fire.
Synonyms: kota, anga, angaanga, tīwarawara, kōwhaki
2. (noun) chips, shavings, scrapings.
Ka noho ia i te taha o tana ahi, kei te tunu i ngā aruhe mā tana tāne, e tunu ana ia, e neke ana i ōna kākahu ki runga, kia kitea mai ai e Manaia ngā kotakota waruhanga tao e mau ana i a ia (NM 1928:99). / She sat down beside her fire cooking the fern root for her husband, and while she was cooking she moved her garments up so that Manaia could see the shavings from scraping the spears attached to her.
3. (noun) lime.
Ka rite hoki ngā iwi ki ngā tahunga kotakota (PT Ihaia 33:12). / And the people shall be as the burnings of lime.
Tērā tētahi mihinare o mua i haere ki ngā moutere o ērā iwi kē atu o te moana ki te taha tonga o te ao nei, nāna i whakaako ngā tāngata o tētahi o aua moutere ki te tahu i ngā toka o tātahi i tō rātou moutere hei kotakota (TWMNT 30/5/1876:129). / There was a former missionary who went to the islands of the South Seas, and it was he who taught the people of one of those islands to burn the coral of the beach of their island to manufacture lime.
4. (noun) southern pigfish, Congiopodus leucopaecilus - a fish with a scaleless, strongly compressed body with a high spiny dorsal fin, elongated snout and small mouth with fleshy lips.
See also puramorua
kota
1. (noun) shell (of pipi, etc.).
Kia pai te tiaki i ngā toka kai moana. Kaua e panga kota pipi, pāua, aha atu ki ēnei wāhi (TWK 11:17). / Look after the seafood rocks properly. Don't throw away pipi and pāua shells, or anything else in these places.
Synonyms: kotakota, angaanga, tīwarawara, kōwhaki, anga
2. (noun) scraper - anything to scrape or cut with.
Ko ngā ripi me ngā kota ngā taputapu pounamu tahito rawa a te Māori (Te Ara 2013). / Knives and scrapers are among the oldest pounamu tools of the Māori.
3. (noun) sawdust.
koeti
1. (noun) horn shell, mud shell, Zeacumantus lutulentus - a tall, narrow shell crossed by curved, vertical growth lines. It is brownish or green grey and the opening is yellowish to dark brown inside. Found in the mid tide zone of protected areas including mudflats and tidepools.
Synonyms: karahiwa, karariwha, kararuri, karekawa, kawari, koeo, koio, kōrama, koriakai, korohiwa, korona, kororiwha, kūpā, marapeka, matamatangongo, mātangata, matatangata, kōramu, matapura, tōrire, hānea, kurewha, tākupu, pipi taiari, rehoreho, rereho, taiwhatiwhati, takarape, tanetane, tāwiri, torewai, tungangi, uere, wahawaha, wētiwha, whētikotiko, karahū, tohemanga, pure, tairaki, ngūpara, pipi tairaki, kuharu, kūkuku, kūkukuroa, kukupati, pūkanikani, papahurihuri, hākari, poua, rerekākara, toitoi, tio, tikoaka, toheroa, tuangi, tuangi haruru, kaitua, kākara, miware, mitimiti, pūpū, ngārahu tatawa, ngārahu taua, peke, ataata, kaitangata, pūpū kōrama, pūpū atamarama, tihipu, tihi, tio para, tio repe, tipa, totoro, totorere, tuatua, tupa, toretore, ngākihi, ngaingai, kākahi, taiawa, rūharu, tūpere, kuhakuha, ngaere, ngākihi hahae, kukupara, ngākihi awaawa, kuku-mau-toka, ngākihi tea, niania, matangongore, matangārahu, maurea, mimiti, karehu, tītiko, ngāruru, ngaeti, papatua, karoro, waharoa, ururoa, wahanui, ngāeo, pipi, tūteure, ngākihi hiwihiwi, ngākihi kopia, papatai, hahari, hohehohe, hūai, kōmore, pātitotito, pātiotio, peraro, pūkauri, pūpū karikawa, pūpū harakeke, pūpū māeneene, pūpū tuatea, pūpū waharoa, pūpū waitai, pūtātara, purewha, pūrimu, ruheruhe, takarepo, takai, tākai, tūroro, piritoka, pōrohe, kahitua, angarite, awatai, hauwai, harihari, hihiwa, hinangi, hoehoe, hopetea, kāeo, whāngai karoro, pīpipi, pūpū rore, pūpū taratara, pāua, poro, tātara, pūpū tarataratea, whētiko
pūpū tara
1. (noun) large trumpet shell, Charonia lampas rubicunda - shell from deep water which is almost white and was used as a trumpet.
E kore koe e ora, ē ī, i ngā hau o te tiu e āia nei te pūpū tara ki uta (M 2005:278). / You will not survive the northerly winds that drive the large trumpet shell ashore.
tōrire
1. (adjective) be fine, smart, exquisite, neat, chic, elegant.
He rahi, he tōrire te māhunga o tēnei tangata (TTR 1990:315). / The head of this man was large and fine.
Synonyms: tau, taputapu kē, tōingo, pūhangaiti
2. (modifier) fine, smart, exquisite, neat, chic, elegant.
He wahine i pai te āhua, he wahine tōrire, he mea kura rawa hoki (TTR 1996:40). / She was a woman of beauty, a fine woman, who was well educated.
3. (noun) exquisiteness, elegance, style, fineness.
Ka puta te tōrire o tōna kanohi me te māia o te tangata, i roto i ngā whakaahua nei (TTR 1990:279). / In these photographs the fine features of his face and the strength of the man are exhibited.
4. (noun) pink tower shell, Phenatoma rosea - a marine gastropod mollusc with a corkscrew-shaped tall pink shell with a notch in the top corner of the shell opening. Found on the sandy shore.
Synonyms: hānea, kurewha, pipi taiari, takarape, tāwiri, tungangi, pure, pūkanikani, tikoaka, tuangi, kākara, ngārahu tatawa, toretore, kuhakuha, niania, papatua, ururoa, ngāeo, ngākihi hiwihiwi, hahari, pātitotito, pūpū māeneene, purewha, ruheruhe, tākai, pōrohe, korohiwa, hauwai, hihiwa, hinangi, hopetea, whāngai karoro, pīpipi, pūpū rore, pūpū taratara, pāua, tātara, kararuri, kawari, koeti, koriakai, awatai, kūpā, mātangata, matapura, ngākihi tea, matangongore, mimiti, ngaeti, karoro, wahanui, pipi, ngākihi hiwihiwi, ngākihi kopia, papatai, hūai, peraro, pūpū karikawa, pūpū māeneene, pūpū waitai, pūrimu, takai, piritoka, kahitua, hauwai, harihari, hinangi, hoehoe, kāeo, pīpipi, pūpū rore, pūpū taratara, poro, whētiko, hānea, kurewha, tākupu, rehoreho, taiwhatiwhati, tanetane, torewai, uere, wahawaha, whētikotiko, tohemanga, pure, tairaki, pipi tairaki, kūkuku, kūkukuroa, kukupati, papahurihuri, hākari, rerekākara, toitoi, tikoaka, toheroa, tuangi, kaitua, miware, mitimiti, pūpū, ngārahu taua, ataata, kaitangata, pūpū atamarama, tihipu, tihi, tio repe, tipa, totorere, tuatua, tupa, ngākihi, ngaingai, kākahi, taiawa, tūpere, ngaere, ngākihi hahae, kukupara, kuku-mau-toka, ngākihi tea, niania, matangārahu, maurea, karehu, tītiko, ngāruru, ngaeti, papatua, waharoa, wahanui, tūteure, ngākihi hiwihiwi, ngākihi kopia, papatai, hohehohe, kōmore, pātiotio, pūkauri, pūpū karikawa, pūpū harakeke, pūpū māeneene, pūpū tuatea, pūpū waharoa, pūtātara, pūrimu, takarepo, tūroro, pōrohe, angarite, hauwai, harihari, hinangi, hopetea, whāngai karoro, pīpipi, pūpū rore, pūpū taratara, poro, pūpū tarataratea, karariwha, karekawa, koeo, karahiwa, kararuri, kawari, koeo, koio, korohiwa, kororiwha, matamatangongo, matatangata, matapura, kōrama, korona, marapeka, kōramu, hānea, kurewha, tākupu, pipi taiari, rereho, tanetane, torewai, uere, wētiwha, karahū, pure, ngūpara, kuharu, kūkukuroa, pūkanikani, poua, tio, toheroa, tuangi haruru, miware, pūpū, peke, pūpū kōrama, tihipu, tio para, totoro, tupa, ngaingai, rūharu, kuhakuha, ngākihi awaawa
2. (noun) bracelet, wrist ornament, wristlet, ankle ornament, anklet.
He kōmore tōna e whakarākei ana i te kawititanga o te ringaringa. / She had a bracelet adorning her wrist.
3. (noun) small tusk shell, Antalis nana - a tusk-shaped mollusc common in very deep water where it burrows wide end-down into sand or mud. Empty shell sometimes washed ashore.
2. (noun) fine dosinia, Dosinia subrosea - smaller than the tuangi haruru, the coarse dosonia, it is a medium-sized saltwater Venus clam, or medium bivalve mollusc.
2. (noun) tiger shell, Calliostoma tigris - a univalve mollusc of the rocky shore found from low tide level to depths of over 100 m under rock ledges. Mottled reddish-brown shell is tall and very pointed.
See also maurea
rehoreho
1. (noun) tiger shell, Calliostoma tigris - a univalve mollusc of the rocky shore found from low tide level to depths of over 100 m under rock ledges. Mottled reddish-brown shell is tall and very pointed.
See also maurea
Synonyms: uere, wētiwha, tohemanga, ngūpara, kuharu, kūkukuroa, papahurihuri, rerekākara, tikoaka, tuangi, tuangi haruru, kaitua, miware, ngārahu tatawa, ataata, kaitangata, pūpū atamarama, tihi, tio repe, totoro, totorere, tuatua, toretore, ngaingai, rūharu, kuhakuha, ngākihi hahae, ngākihi awaawa, ngākihi tea, matangongore, maurea, karehu, ngāruru, papatua, ururoa, pipi, ngākihi hiwihiwi, papatai, hohehohe, pātitotito, peraro, pūpū karikawa, pūpū māeneene, pūpū waitai, purewha, ruheruhe, takai, tūroro, pōrohe, awatai, hihiwa, hoehoe, whāngai karoro, pūpū rore, poro, whētiko, kawari, koeti, koriakai, korohiwa, kororiwha, marapeka, mātangata, kōramu, hānea, tākupu, rereho, tanetane, tungangi, kararuri, tio, toheroa, tuangi haruru, kaitua, mitimiti, ngārahu taua, kaitangata, pūpū atamarama, tihi, tio repe, totoro, totorere, tuatua, tupa, ngākihi, taiawa, tūpere, ngākihi hahae, ngākihi awaawa, kuku-mau-toka, niania, maurea, tītiko, papatua, waharoa, ngāeo, pipi, tūteure, ngākihi kopia, hahari, kōmore, pātiotio, pūkauri, pūpū harakeke, pūpū waharoa, pūtātara, pūrimu, takarepo, tākai, piritoka, angarite, harihari, hinangi, kāeo, pūpū rore, pāua, pūpū tarataratea, ngākihi hiwihiwi, papatai, hūai, pātitotito, peraro, pūpū karikawa, pūpū tuatea, pūpū waitai, purewha, ruheruhe, takai, tūroro, kahitua, hauwai, hihiwa, hopetea, pīpipi, pūpū taratara, tātara, karekawa, koeo, koio, karahiwa, karariwha, koeo, koio, korona, kūpā, mātangata, matapura, kurewha, pipi taiari, takarape, torewai, tungangi, uere, whētikotiko, pure, kuharu, pūkanikani, poua, toitoi, tikoaka, toheroa, tuangi haruru, kākara, pūpū, peke, pūpū kōrama, tihipu, tio para, tipa, totorere, tuatua, toretore, ngākihi, kākahi, rūharu, tūpere, ngaere, kukupara, ngākihi awaawa, kuku-mau-toka, niania, matangārahu, mimiti, tītiko, ngaeti, karoro, wahanui, pipi, kōrama, kororiwha, matamatangongo, matatangata, tōrire, pipi taiari, taiwhatiwhati, tāwiri, tungangi, uere, wahawaha, karahū, tairaki, pipi tairaki, kūkuku, kukupati, hākari
pipi taiari
1. (noun) small tusk shell, Antalis nana - a tusk-shaped mollusc common in very deep water where it burrows wide end-down into sand or mud. Empty shell sometimes washed ashore.
See also kōmore
Synonyms: karekawa, koeti, koriakai, korona, kūpā, mātangata, matapura, kurewha, rehoreho, takarape, torewai, wahawaha, karahū, tairaki, kuharu, kukupati, hākari, toitoi, tikoaka, tuangi, kaitua, miware, ngārahu tatawa, peke, kaitangata, pūpū kōrama, tihipu, tio para, tipa, tuatua, ngākihi, kākahi, rūharu, tūpere, ngaere, ngākihi awaawa, ngākihi tea, matangongore, maurea, karehu, ngaeti, karoro, wahanui, pipi, ngākihi hiwihiwi, papatai, hohehohe, pātitotito, pūkauri, pūpū tuatea, pūtātara, ruheruhe, tākai, pōrohe, awatai, hihiwa, hoehoe, hopetea, whāngai karoro, poro, pūpū tarataratea, purewha, takarepo, tūroro, kahitua, harihari, hinangi, hopetea, whāngai karoro, pūpū taratara, tātara, whētiko, tōrire, kurewha, tākupu, rereho, tanetane, tungangi, wētiwha, tohemanga, ngūpara, kūkuku, pūkanikani, poua, toitoi, tikoaka, tuangi, kaitua, miware, pūpū, peke, kaitangata, pūpū atamarama, tihi, tio repe, totorere, tupa, ngaingai, taiawa, rūharu, tūpere, kuhakuha, ngākihi hahae, kuku-mau-toka, niania, matangārahu, mimiti, tītiko, ngaeti, waharoa, ngāeo, tūteure, hahari, pātiotio, pūkauri, pūpū harakeke, pūpū waitai, purewha, pūrimu, takai, tākai, piritoka, angarite, hauwai, hihiwa, hoehoe, kāeo, pīpipi, pūpū rore, karariwha, pāua, karekawa, koeo, kōrama, korohiwa, kororiwha, marapeka, matatangata, karahiwa, kararuri, kawari, koio, korohiwa, kororiwha, matamatangongo, kōramu, hānea, tākupu, taiwhatiwhati, tāwiri, uere, whētikotiko, pure, pipi tairaki, kūkukuroa, papahurihuri, rerekākara, tio, toheroa, tuangi haruru, kākara, mitimiti, ngārahu taua, ataata, pūpū kōrama, tihipu, tio para, totoro, toretore, ngaingai, taiawa, rūharu, tūpere, ngaere, kukupara, ngākihi tea, matangongore, maurea, karehu, ngāruru, papatua, ururoa, tūteure, ngākihi kopia, hahari, hūai, kōmore, peraro, pūpū karikawa, pūpū māeneene, pūpū waharoa